آب ژاول یا هیپوکلریت سدیم که در بین عموم به نام وایتکس هم شناخته میشود، یکی از مواد شیمیایی رایج و شناخته‌شده است که به سبب قابلیت‌هایی نظیر اکسیدکنندگی بالا، سفیدکنندگی، گندزدایی و ضدعفونی کردن کاربردهای زیادی در صنایع مختلف از جمله استخراج و بازیافت فلزات گرانبها دارد. این محلول در سال 1785 میلادی توسط فردی به نام برتوله کشف شد و چون برای اولین بار در محله ژاول پاریس فرانسه تولید می شد، به آب‌ژاول معروف گردید. امروزه این محلول شیمیایی به صورت گسترده در سرتاسر جهان تولید میشود و معمولا با دو غلظت پنج درصد (در ایران معروف به وایتکس) و ده درصد و بیشتر (آب ژاول صنعتی) به بازار عرضه می شود.
خصوصیات شیمیایی و فیزیکی آب ژاول
فرمول شیمیایی آب ژاول NaClO است و رنگی نزدیک به زرد و بویی تند دارد. انحلالش در آب بالاست به طوری که حدود سی گرم از آن در صد میلی‌لیتر آب با دمای صفر درجه سانتیگراد حل میشود. این محلول شیمیایی خاصیت قلیایی دارد و پی اچ آن در دمای بیست درجه سانتیگراد بالاتر از هفت است. لازم به ذکر است که هيپوکلريت سديم ناپایدار است به گونه‌ای که در مجاورت نور و گرما تجزيه شده و اکسيژن آزاد مي‌کند و به همین خاطر توصیه میشود که آن را در ظروف غیرشفاف و دور از گرما، نور خورشید و حرارت نگهداري کرد.
نحوه تولید
آب ژاول را به صورت صنعتی با یکی از روش‌های زیر تولید می‌کنند که هرکدام مزایا و معایب خاص خود را دارد.
1- واکنش دادن سود سوزآور با گاز کلر
2- الکتروليز محلول غليظ سديم کلريد (نمک)
3- واکنش دادن سديم بي‌کربنات (جوش شیرین) با هيپوکلريت کلسیم
روش واکنش سود سوزآور با گاز کلر یکی از رایج ترین و بهترین روش های تولید آب ژاول است. در این روش سود را داخل مخازن پلیمری می ریزند و سپس گاز کلر را از پایین وارد مخزن می کنند که با توجه به میل ترکیبی بالای گاز کلر با سود سوزآور واکنش انجام شده و آب‌ژاول تولید می گردد. لازم به ذکر است که کنترل فعل و انفعالات و واکنش های شیمیایی در مخزن بسیار مهم و حساس است؛ چراکه در صورت عدم کنترل آن باعث ایجاد اختلال در روند واکنش خواهد شد. برای مثال هرقدر محیط واکنش سردتر باشد واکنش تولید آب‌ژاول بهتر انجام می‌گیرد که به همین علت باید دقت شود تا دمای واکنش از ۴۲ درجه سانتیگراد بالاتر نرود.
کاربردها
آب ژاول رقیق یا همان وایتکس برای شست‌وشو، سفید کردن لباس و سطوح، گندزدایی، ضدعفونی کردن آب استخر، تصفیه آب و دفع فاضلاب، ضدعفونی کردن آزمایشگاه‌ها و بیمارستان‌ها (مثلا برای ضد عفوني کردن آزمايشگاههايي که در معرض ويروس هپاتيت هستند)، سفیدکردن خمیر کاغذ، رنگ‌زدایی از الیاف پارچه ، دفع کردن بو در کارخانه‌های لبنیات و به طور کلی در صنایع مختلفی شامل دارویی، کشاورزی، رنگ سازی، آرایشی و بهداشتی، شیشه سازی، کاغذسازی (برای سفید کردن خمیر کاغذ)، غذایی، نساجی و سلولزی (مثلا برای سفید کردن پنبه و کتان) و شیمیایی به کار گرفته میشود.
کاربرد آب ژاول (وایتکس) در استخراج فلزات گرانبها
در فرایند استخراج فلزات گرانبها از آب ژاول برای سم زدایی حمام سیانور و همچنین حل کردن فلزات گرانبها استفاده میشود. لازم به ذکر است که روش وایتکس در کنار روش تیزاب‌کاری دو روش شناخته‌شده و معروف جهت حل کردن طلا به شمار می‌آیند.
خطرات هيپوکلريت سديم و نکات ایمنی
محلول هيپوکلريت سديم یا همان آب‌ژاول ماده‌ای سمی، خورنده و خطرناک محسوب میشود و کار با آن نیازمند احتیاط و رعایت نکات ایمنی است. به عنوان مثال در صورت تماس این ماده شیمیایی با پوست و چشم، به آن‌ها آسيب جدی خواهد رسید و به همین دلیل باید از تماس مستقيم با آن جلوگیری کرد. تنفس بخارهای آب ژاول نیز خطرناک است و موجب تحریک ریه‌ها و حتی آسیب رساندن به آن‌ها میشود. بنابراین هنگام کار با آب ژاول از هود شیمیایی استفاده کنید و حتماً مجهز به لباس کار مناسب، عینک ایمنی، محافظ صورت، دستکش و ماسک باشید. لازم به ذکر است که اختلاط این محلول شیمیایی با آمونیاک بسیار خطرناک بوده و گاز سمی کلرامین تولید می کند و ماده حاصل از واکنش آب‌ژاول و متانول قابل انفجار است.
