کانی‌شناسی یا مینرالوژی شاخه‌ای از زمین‌شناسی است كه به مطالعه و یا بررسی کانی‌ها از نظر تركیب شیمیایی ،خواص فیزیكی، شرایط تشكیل و پیدایش کانی‌ها و روابط طبیعی بین کانی‌ها می‌پردازد.
کانی چیست؟
قبل از اینکه بیشتر به موضوع کانی‌شناسی بپردازیم، بهتر است کانی را تعریف کنیم. كانی یا ماده معدنی جسمی است همگن و طبیعی با فرمول شیمیایی و سیستم تبلور مشخص و خواص فیزیكی و نورانی مخصوص به خود. کانی‌ها به صورت اجسام هندسی با ساختمان اتمی منظم متبلور می‌گردند که به آن بلور می‌گویند. اگر بلور یک کانی را به قطعات کوچک و کوچک‌تر تقسیم کنیم، سرانجام به کوچک‌ترین جزء دارای شکل هندسی منظم خواهیم رسید که آن را واحد تبلور، سلول اولیه و یا سلول واحد بلور می‌نامند.
تاكنون بیشتر از چهار هزار كانی مختلف در جهان شناخته شده كه از این تعداد، صد و پنجاه کانی را می‌توان جزو کانی‌های معمول و پنجاه کانی را می‌توان از کانی‌های تا اندازه‌ای کمیاب به شمار آورد و بقیه هم کانی‌های نادر یا بسیار کمیاب هستند.
تاریخچه کانی‌شناسی
اگرچه پیگیری سیستماتیک پیشرفت‌های کانی‌شناسی در چند پاراگراف غیرممکن است، اما می‌توان به بعضی نقاط برجسته آن اشاره کرد. انسان‌های اولیه رنگ‌دانه‌های طبیعی ساخته شده از هماتیت سرخ و اکسید منگنز سیاه را در نقاشی دیوار غارها به کار می‌بردند. نقاشی مقبره‌ها در دره رود نیل مربوط به حدود پنج هزار سال پیش افرادی را نشان می‌دهند که کانسنگ‌های معدنی را ذوب می‌کنند و یا گوهرهای زیبایی از لاجورد و زمرد می‌سازند.
با نزدیک شدن عصر حجر به عصر برنز بشر به جستجوی کانی‌هایی پرداخت که می‌توانست از آن‌ها فلزات مختلفی را استخراج کند. امروزه نیز کتاب‌های متعددی در مورد کانی‌شناسی وجود دارد که حاوی اطلاعات بسیاری باارزشی است و باعث پیشرفت‌های بسیاری در این زمینه شده است که این پیشرفت‌ها را به سادگی می‌توان مشاهده کرد.
تقسیم‌بندی کانی‌ها
به طور کلی کانی‌ها به دو دسته سیلیکات‌ها و غیرسیلیكات ها تقسیم می‌شوند. کانی‌های سیلیكاتی كه قسمت اعظم لیتوسفر را تشكیل می‌دهند، خود از سیلیسیم تشكیل می‌شوند. اما کانی‌های غیر سیلیكاتی فاقد سیلیسیم بوده و به مقدار كم در سنگ‌ها یافت می‌شوند و به همین جهت آن‌ها را کانی‌های فرعی نیز می‌نامند.
عوامل مهم و اصلی در شناسایی کانی‌ها
1- خواص فیزیكی: كه مهم‌ترین آن‌ها عبارت‌اند از شكل رخ، سطح شكست، سختی، وزن مخصوص، جلا و شفافیت، قابلیت ذوب و…
2- خواص شیمیایی: مانند تجزیه کانی‌ها یعنی تعیین عناصر موجود در آن‌ها و درنتیجه پی بردن به كمیت و مقدار هر یک از عناصر و آزمایش در جه ذوب کانی‌ها
3- خواص نوری: كه مهم‌ترین آن‌ها ضریب شكست و اختلاف آن، تعیین زاویه خاموشی و تشخیص چندرنگی بودن كانی است كه به وسیله میكروسكوپ پلاریزان مطالعه و بررسی می‌شود.
اهمیت اقتصادی کانی‌ها
کانی‌ها دارای ارزش اقتصادی بسیار زیادی هستند، به‌طوری که اقتصاد بسیاری از کشورهای جهان نظیر شیلی، گینه، آفریقای جنوبی و … بر اساس مواد معدنی پایه‌ریزی شده است. کانی‌ها در بسیاری از صنایع ازجمله استخراج فلزات اساسی، استخراج و تولید فلزات گران‌بها، ساخت و تولید جواهرات و سنگ‌های قیمتی، تولید مواد شیمیایی و … کاربرد دارند.
