بنتونیت (به انگلیسی: Bentonite) که در ایران با نام های تیلوریت، رس معدنی و گل سرشوری نیز شناخته می‌شود، ماده‌ای است معدنی از دسته رس ها یا شبه رس ها که از کانی‌های متورم شونده تشکیل شده است و عموماً حاوی مونتموریلونیت و مقدار کمی بیدلیت می‌باشد. درواقع منظور از بنتونیت، رسی ریزدانه است که 85 تا 90 درصد کانی مونتموریلونیت داشته باشد. اکثر بنتونیت‌ها بر اثر هوازدگی و دگرسانی خاکسترهای آتش‌فشانی و اغلب در حضور آب تشکیل می‌شوند و سنگ منشأ آن‌ها اکثراً بازیک است. تجزیه خاکستر آتش‌فشانی عمدتاً در محیط شور و باتلاقی انجام می‌شود و هر چه از آتش‌فشان دور شویم، ضخامت بنتونیت کاهش می‌یابد. این ماده معدنی به دلیل ویژگی‌هایی که دارد در صنایع مختلف از کشاورزی و دامداری گرفته تا صنایع غذایی و فولادسازی کاربرد دارد.
انواع بنتونیت
این ماده معدنی در ساختارهای مختلفی یافت می‌شود که می‌توان آن را به سه نوع اصلی بنتونیت سدیم دار، بنتونیت کلسیم‌دار و بنتونیت پتاسیمی طبقه‌بندی کرد. بنتونیت سدیمی به علت ویژگی کلوئیدی بسیار عالی، قابلیت بالایی در جذب آب و مایعات دارد. این ماده با مشخصات خاص، به عنوان بنتونیت حفاری در صنایع استخراج نفت و گاز استفاده می‌شود. همچنین ویژگی تورم پذیری سبب شده تا به عنوان چسب خود به خودی برای تقویت دیواره چاه‌ها به کار رود. در کشاورزی نیز در ترکیب با گوگرد برای تولید کود استفاده می‌شود و توانایی جلوگیری از اکسیداسیون گوگرد را دارد. در دام‌پروری هم برای گرانول سازی خوراک دام و طیور کاربرد دارد.
بنتونیت کلسیمی قدرت زیادی در جذب آب ندارد، اما به شکل فوق‌العاده‌ای توانایی جذب یون‌ها از محلول‌ها را دارد که به همین دلیل در رنگ بری روغن و تولید مواد شوینده استفاده می‌شود. بنتونیت کلسیم‌دار را از طریق یک فرایند تبادل یونی می‌توان به نوع سدیمی تبدیل کرد تا ویژگی‌های سدیمی را از خود بروز دهد. این عمل از طریق افزودن ۵ تا ۱۰ درصد نمک سدیمی به محلول تهیه‌شده از نوع کلسیمی امکان‌پذیر است. بنتونیت پتاسیمی نیز نوعی خاک رس غنی از پتاسیم است که از دگرگونی خاکستر آتش‌فشانی تولید شده و نسبت به دو نوع سدیمی و کلسیمی، در طبیعت کمیاب‌تر است.
کاربردهای بنتونیت
این ماده معدنی کاربردهای مختلف و زیادی دارد که از آن‌ها می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- به دلیل خاصیت جاذبی که دارد در رنگ بری، تصفیه روغن، تصفیه آب‌های زیرزمینی و تولید سرکه استفاده می‌شود.
- در تولید پاک‌کننده‌ها، مواد شوینده و برخی محصولات آرایشی
- به عنوان ماده پرکننده در کاغذسازی
- به عنوان ماده خنک‌کننده و روان کننده تجهیزات حفاری در استخراج نفت و گاز و همچنین در گل حفاری
- برای ساخت قالب ریخته گری فلزات
- جهت تولید لعاب سرامیک و همچنین در کاشی و سرامیک‌سازی
- در فولادسازی برای تولید گندله
- استفاده در صنایع سفال سازی و سفال‌گری
- به دلیل خاصیت چسبندگی که دارد در طیف مختلفی از چسب ها شامل لیگنین، نشاسته و لاتکس به کار می‌رود.
- در جیره غذایی دام و طیور
- به عنوان بستر حیوانات خانگی
- تهیه سموم گیاهی و حیوانی
- در ارتینگ و استفاده در چاه ارت
- در پزشکی و داروسازی برای درمان اختلالات گوارشی، رفع مشکلات پوستی و تأمین برخی مواد معدنی مورد نیاز بدن به خصوص کلسیم
- جهت سفال سازی و سفال‌گری
- به عنوان پرکننده و عایق آب‌بندی در کف و دیوار ساختمان‌ها
ایمنی و خطرات
سازمان غذا و داروی آمریکا استفاده از محصولات حاوی بنتونیت را در بعضی از محصولات مثل محصولات آرایشی و بهداشتی مجاز نمی‌داند، زیرا ممکن است حاوی فلزات سنگین باشد. به طور مثال در سال ۲۰۱۶ میلادی این سازمان به مصرف‌کنندگان هشدار داد كه به دلیل داشتن سطح بالای سرب از نوع خاصی از بنتونیت استفاده نكنند.
