هماتوکسیلین یا هیماتوکسیلین (به انگلیسی: Haematoxylin) یک ماده شیمیایی است که از مغز چوب درخت بقم یا همان لاگ وود به دست می‌آید و در پزشکی و بافت‌شناسی به کار می‌رود. در این مقاله تلاش خواهیم کرد که به طور مختصر و مفید شما را با این ترکیب شیمیایی مهم و کاربردی آشنا کنیم.
ویژگی‌های شیمیایی و فیزیکی
هماتوکسیلین با فرمول شیمیایی C16H14O6 و شناسه پابکم ۱۰۶۰۳ به صورت یک پودر قهوه‌ای‌رنگ، اشتعال پذیر، دارای سمیت و انحلال‌پذیر در آب و الکل می‌باشد که محلول آن نیز که پودر مذکور در آن حل شده، در بازار موجود است. این ماده شیمیایی که از آن برای رنگ‌آمیزی بافت‌های پاتولوژی و مواردی از این دست استفاده می‌کنند، خود دارای خاصیت رنگ‌دهی نیست، مگر آنکه آن را اکسید کرده و تبدیل به هماتئینی کنند که با یون‌های فلزی خاصی مثل نمک‌های آهن سه ظرفیتی و آلومینیوم سه ظرفیتی کمپلکس‌هایی به شدت رنگی را تشکیل می‌دهد. برای مثال در ترکیب با نمک آلومینیوم، رنگ آبی روشن و در ترکیب با نمک آهن، رنگ آبی تیره ایجاد می‌کند.
لازم به ذکر است که عمل اکسیداسیون و تبدیل به هماتئین از طریق مخلوط کردن با مواد اکسیدان مثل یدور دو سدیم، پرمنگنات دو پتاس و اسید مرکوریک به مدت شش تا هشت هفته انجام می‌شود.
تولید هماتوکسیلین
همان‌طور که اشاره شد این ماده شیمیایی از مغز چوب درخت بقم یا همان لاگ وود به دست می‌آید. فرایند تهیه و تولید آن به این صورت است که چیپس چوب درخت مذکور جوشانده می‌شود یا در بخار و فشار مشخص قرار می‌گیرد تا شیره هماتوکسیلین استخراج شود. سپس این شیره به همان شکل یا پس از خشک شدن و تبدیل به پودر به بازار عرضه می‌گردد. گفتنی است که در سال ۱۹۷۰ میلادی به علت قطع بیش از حد درخت‌های جنگل‌های برزیل و آمریکای مرکزی، درخت‌های بقم و هماتوکسیلین با کمبود مواجه شد و قیمت آن به بالاترین حد خود رسید و موجب بالا رفتن هزینه‌های تشخیص بیماری‌های بافتی گردید.
کاربردهای هماتوکسیلین
از هماتوکسیلین برای رنگ‌آمیزی کردن نمونه‌های سلول‌ها برای آزمایش زیر میکروسکوپ یا جهت تشخیص بیماری‌های بافتی و مطالعات بافت‌شناسی، رنگ کردن اسید فوسفوتونژستیک، رنگ‌آمیزی DNA درون هسته سلول، جهت آزمایش تشخیص سرطان‌های مختلف به ویژه سرطان دهانه رحم، مطالعه نمونه‌های سیتولوژی و نیز در کنار ائوزین برای رنگ‌آمیزی هماتوکسیلین – ائوزین استفاده می‌کنند.
لازم به ذکر است که تجربیات آزمایشگاهی نشان می‌دهد که دقت تشخیص این رنگ به اندازه‌ای است که تنها برای آزمایشات روتین بالینی مناسب بوده و گزینه مناسبی برای تشخیص‌های پزشکی بسیار حساس نمی‌باشد. همچنین برخی از اجزای سلول مانند کلاژن، رشته‌های الاستیک و غیره با این روش رنگ نخواهند گرفت.
