خطرات آرسنیک

آرسنیک شبه فلز سمی معروفی است که به سه شکل زرد، سیاه و خاکستری به‌وفور در طبیعت یافت می‌شود و در فارسی اکسید آن مرگ موش و سولفید آن زرنیخ نامیده شده است. این عنصر شیمیایی در جدول تناوبی با علامت As مشخص شده و عنصری سمی و خطرناک برای سلامتی انسان محسوب می‌شود.

خواص فیزیکی و شیمیایی

آرسنیک حالتی جامد اما شکننده دارد و در محیط خود معمولاً با عناصر دیگری نظیر اکسیژن، کلورین، سولفور، کربن و هیدروژن ترکیب می‌شود. این عنصر فاقد بو و طعم است که به همین علت خطرات آن دوچندان می‌شود، زیرا نمی‌توان آلودگی آن را در آب، هوا و خاک به راحتی تشخیص داد. لازم به ذکر است که این عنصر دارای نقطه ذوب ۸۱۶٫۸ درجه سلسیوس و نقطه جوش ۶۱۳ درجه سلسیوس می‌باشد.

علت سمی بودن آرسنیک

سمی بودن این عنصر به نزدیکی این ماده شیمیایی با فسفر در جدول تناوبی بی‌ارتباط نیست؛ چراکه آرسنیک و فسفر ساختار اتمی و خواص مشابهی دارند و هر دو دارای مواد شیمیایی هستند که در برابر عملکرد سلولی انسان حکم کلید برای قفل را دارند. مارک جونز به بیان ساده‌تر توضیح می‌دهد که اگر آنزیم‌ها و مواد شیمیایی که این آنزیم‌ها بر مبنای آن‌ها عمل می‌کنند را قفل و کلید فرض کنیم، آرسنیک مانند کلیدی عمل می‌کند که به درستی ساخته نشده و اگر وارد قفل شود نه‌تنها آن را باز نمی‌کند بلکه آنجا گیر می‌کند و اجازه ورود کلید دیگری را هم نمی‌دهد که درنتیجه این عنصر می‌تواند مجاری شیمیایی حیاتی را مسدود کند. این شبه فلز با انسداد شیمیایی این قفل‌ها که درواقع همان سلو‌ل‌ها هستند، تقریباً به تمامی اعضای بدن آسیب می‌رساند.

البته خطرات آرسنیک فقط برای انسان‌ها نیست. این عنصر قادر است به سادگی در بسیاری از واکنش‌های بنیادی شیمیایی در بدن موجودات زنده جایگزین فسفر شود و آن‌ها را مختل کند که این موضوع بدین معناست که آرسنیک به عنوان یک ماده سمی می‌تواند به حشرات، گیاهان و یا تقریباً هر شکلی از حیات آسیب بزند و به همین دلیل است که از این عنصر در ساخت آفت‌کش، علف‌کش و حشره‌کش کاربرد دارد.

تاریخچه استفاده از سمی بودن آرسنیک

تاریخچه شناخت این عنصر به دوران کهن بازمی‌گردد. این ماده شیمیایی به شکل تاریخی هم لقب «پادشاه سموم» را به خود اختصاص داده و هم صفت «سم پادشاهان» را یدک می‌کشد، زیرا قدرت کشندگی آن باعث شده بود در میان حکمرانانی که به دنبال راهی برای حذف رقبای خود بودند، محبوب شود. به عنوان مثال جیمز ورتون، در کتاب خود با عنوان قرن آرسنیک به افسانه امپراتوری رومی اشاره داشته که برای خلاص شدن از شر برادر ناتنی سیزده ساله خود یعنی بریتانیکوس، در سوپ او آرسنیک ریخت. همچنین شایعات تاریخی گویای آن هستند که خاندان‌های اشرافی و متنفذ ایتالیایی مانند مدیچی و بورجا با استفاده از این سم سر رقبای خود را زیر آب می‌کردند. به طور کلی استفاده از آرسنیک برای قتل و مسموم کردن، تا قرن هجدهم و هم‌زمان با پیشرفت علم شیمی جهت تشخیص این سم در بدن، به شکل وحشتناکی گسترده بوده است.

علائم مسمومیت با آرسنیک و خطرات

امروزه موارد مسمومیت با آرسنیک بیش از آنکه عامدانه باشند، سهوی هستند. برای مثال نوشیدن آب از مناطقی که در آن آرسنیک حل شده (به خاطر وجود مواد معدنی حاوی این عنصر در آن منطقه)، تماس داشتن با خاک یا غبار آلوده (مثلاً از طریق استحصال سنگ‌ها و خاک‌های معدنی یا بازیافت زباله‌های حاوی آرسنیک) یا حتی مصرف بعضی مواد خوراکی مانند برنج یا بعضی از میوه‌ها می‌توانند باعث مسمومیت با این شبه فلز خطرناک شوند.

طبق گفته سازمان بهداشت جهانی، علائم طولانی مدت تماس با آرسنیک در درجه اول در پوست بروز می‌کند (به عنوان مثال با تیرگی پوست یا تغییرات پوستی مانند ایجاد زگیل یا ضایعات دیگر) و می‌تواند طی پنج سال بعد از مواجهه با آن ظاهر شود. موارد مسمومیت شدید نیز علائمی همچون استفراغ، اسهال، کاهش آب بدن، شوک، تپش قلب و از کار افتادگی اعضای مختلف بدن را در پی خواهد داشت که ممکن است درنهایت منجر به مرگ شود. بنابراین انجام اقدامات احتیاطی برای محافظت از افراد در معرض خطر بسیار مهم و حیاتی است.